ÇORAK TOPRAKLAR
(Tanımı, Tanısı, Çeşitleri, Oluşum nedenleri ve şekilleri , İyileştirilmeleri, Tarımsal ürünlerin bazı çorak etmenlerine duyarlılıkları)
GİRİŞ
Çorak topraklar, bitkilere zarar verecek düzeylerde eriyebilir tuz veye sodyum ( yada her ikisini birden) içeren topraklardır.
Toprakta eriyebilir tuzların başlıcaları;
Na+, Ca++, Mg++ ve K+’ un ; Cl-, SO4=, CO3=, HCO3-, ve NO3- ‘larıdır.
Bu tuz bileşikleri başlıca 4 grupta özetlenen çoraklaşmayı oluşturur.
1.Sodalı: Na2CO3, NaHCO3, MgCO3
2.Sülfatlı: Na2SO4, MgSO4, CaSO4
3.Klorlu: NaCl, MgCl2, CaCl2
4.Nitratlı: NaNO3, KNO3
Tuzlar, bitkilere aynı oranda zararlı değillerdir. Zararlılık sırası;
1-Na Tuzları,
2-Klorürlü Tuzlar,
3-Sülfatlı Tuzlar şeklindedir.
Dolayısiyle tuzluluk zararı konu edildiğinde, klor, sülfat ve soda tuzları anlaşılmalıdır.
Doğada en çok bulunan formlar; Na+, Ca++ ve Mg++ katyonları ile, Cl- ve SO4= anyonlarından oluşanlardır. K+ katyonu ile, HCO3-, CO= ve NO3- anyonları bunlardan sonra gelir.
TERMİNOLOJİ
Çorak; öztürkçe bir kelimedir. “Çor” hastalık demektir. Büyük olasılıkla, Türk köylüsü, toprağın verimsizliğini yada düşük verimini tanımlamak için bu adı benimsemiştir.
Ülkemizde çorak sözcüğü, yöresel olarak çeşitli alt tanımlamalarlada anlatılmıştır. Örneğin, K:Ö: Çağlar, karabarut yapımında kullanılan güherçileli (nitratlı) topraklara TATLI ÇORAK, diğerlerinede, yani Cl-, SO4= ve CO3= iyonlarını bulunduranlarada ACI ÇORAK dendiğini bildirmektedir(Ayyıldız, 1976).Ayrıca NO3-‘lı topraklara “kal, kalene, kalkane” de denmektedir. Ayrıca “geven,moloz dazkır”da duyulan tanımlar arasındadır.
Alkali terimi arapça olup, “kül” demektir. Büyük olasılıkla fiziksel benzeşimi nedeniyle böyle denmiş olmalıdır.
Solonchak, solonetz ve solod kelimeleri Rusçadır. Tümüde tuz anlamına gelen “sol” kökünü içermektedir. “etz” küçültme takısı olup, “az tuzlu” anlamındadır. “chak” Tatarca çok demektir. (Solonchak:tuzlu, solonetz:sodik, solod:sodyum tuzlarının birikmesinden sonra uzun süre yıkanmaya uğramış toprak demektir.)
ABD’de Hilgard tarafından yapılan sınıflamaya göre; Beyaz Alkali; başta klorürler, sülfatlar ve nitratlar olmak üzere nötr tuzları,Siyah Alkali; suda erir karbonlar gibi kalevi tuzları(eriyen organik madde dolayısiyle bu rengi almışlardır) tanımlar.
TUZLULAŞMA
Kurak ve yarı kurak bölgelerde , toprağın bitki kök bölgesinde çözünebilir tuzların birikmesine “tuzlulaşma” denir. Deniz suyunun rüzgar ile taşınması gibi özel oluşumlar dışında, yağışlı iklim bölgelerinde tuzlulaşma olmaz. Drenaj yetersizliği, yüksek tabansuyu, düşük hidrolik geçirgenlik tuzlulaşmanın başlıca nedenleridir. Tuzlulaşma, arazi ve toprak profili incelendiğinde üç boyutlu bir olgudur. Dolayısiyle çorak arazinin genişliği, tuzların profildeki dağılımı ile birlikte bir anlam taşır. Burada konu edilen “sulanan arazilerdeki tuzlulaşma ve toprak tuzluluğu” dur. Bu tanımlamalardan , tuzun, doğada, sulama suyu ile yer değiştirdiğini, taşındığını ve yüksek verim beklenen alanlara yayılıp, biriktirildiğini anlamalıyız.
SODYUMLULAŞMA (SODİKLEŞME)
Toprak kolloidleri, (silt, kil ve organik madde) yüzeylerinde, sahip oldukları elektrik yükleri aracılığiyle katyonları adsorbe ederler. Adsorbe edilen bu katyonlar toprak zerreleri ile kimyasal yoldan birleşirken, toprak solusyonunda bulunan diğerdiğer katyonlar ile yer değiştirebilirler. Bu şekilde; sulusyondaki bir katyonun , kolloide adsorbe bir katyonun yerinialıp, onu solusyona iade etmesi olayına “katyon değişimi” denir. Na+, Ca++ ve Mg++ en kolay değişebilen katyonlardır. Diğer taraftan K+ ve NH4+ hemen hemen hiç değişmeyen “fikse” katyonlardır.
Bir toprağın katyonları adsorbe ve değiştirme gücüne “katyon değişim kapasitesi (m.e/100g)“ denir. Normal olarak kurak iklim bölgelerinde Ca++ ve Mg++ baskın katyonlardır. Yani değiştirme kompleksinde en çok adsorbe halde bulunan katyonlardır. Solusyonda erimiş tuz konsantrasyonu artarsa( Na+ konsantrasyonu yükselirse) , adsorbe haldeki CaSO4, CaCO3 ve MgCO3 ‘ın erime limitleri aşılır ve bunlar çöker, dolayısıylede, Na’un oransal miktarı artar. Dolayısiylede sodyumlulaşma başlar.
ABD’de Hilgard tarafından yapılan sınıflamaya göre; Beyaz Alkali; başta klorürler, sülfatlar ve nitratlar olmak üzere nötr tuzları,Siyah Alkali; suda erir karbonlar gibi kalevi tuzları(eriyen organik madde dolayısiyle bu rengi almışlardır) tanımlar.
TUZLULAŞMA
Kurak ve yarı kurak bölgelerde , toprağın bitki kök bölgesinde çözünebilir tuzların birikmesine “tuzlulaşma” denir. Deniz suyunun rüzgar ile taşınması gibi özel oluşumlar dışında, yağışlı iklim bölgelerinde tuzlulaşma olmaz. Drenaj yetersizliği, yüksek tabansuyu, düşük hidrolik geçirgenlik tuzlulaşmanın başlıca nedenleridir. Tuzlulaşma, arazi ve toprak profili incelendiğinde üç boyutlu bir olgudur. Dolayısiyle çorak arazinin genişliği, tuzların profildeki dağılımı ile birlikte bir anlam taşır. Burada konu edilen “sulanan arazilerdeki tuzlulaşma ve toprak tuzluluğu” dur. Bu tanımlamalardan , tuzun, doğada, sulama suyu ile yer değiştirdiğini, taşındığını ve yüksek verim beklenen alanlara yayılıp, biriktirildiğini anlamalıyız.
SODYUMLULAŞMA (SODİKLEŞME)
Toprak kolloidleri, (silt, kil ve organik madde) yüzeylerinde, sahip oldukları elektrik yükleri aracılığiyle katyonları adsorbe ederler. Adsorbe edilen bu katyonlar toprak zerreleri ile kimyasal yoldan birleşirken, toprak solusyonunda bulunan diğerdiğer katyonlar ile yer değiştirebilirler. Bu şekilde; sulusyondaki bir katyonun , kolloide adsorbe bir katyonun yerinialıp, onu solusyona iade etmesi olayına “katyon değişimi” denir. Na+, Ca++ ve Mg++ en kolay değişebilen katyonlardır. Diğer taraftan K+ ve NH4+ hemen hemen hiç değişmeyen “fikse” katyonlardır.
Bir toprağın katyonları adsorbe ve değiştirme gücüne “katyon değişim kapasitesi (m.e/100g)“ denir. Normal olarak kurak iklim bölgelerinde Ca++ ve Mg++ baskın katyonlardır. Yani değiştirme kompleksinde en çok adsorbe halde bulunan katyonlardır. Solusyonda erimiş tuz konsantrasyonu artarsa( Na+ konsantrasyonu yükselirse) , adsorbe haldeki CaSO4, CaCO3 ve MgCO3 ‘ın erime limitleri aşılır ve bunlar çöker, dolayısıylede, Na’un oransal miktarı artar. Dolayısiylede sodyumlulaşma başlar.
Soda Oluşumu:
1.Gapon’a göre; Ca++X+2NaCl«2Na+X+CaCl2 ;2NaX+CaSO4«Na2SO4+CaX
2.Gedroiz’e göre; 2NaX+H2CO3«H2X+Na2CO3 ;2Na+X+CaCO3«Ca++X+Na2CO3 ;2Na+X+Ca(HCO3)2«Ca++X+2NaHCO3
3.U.Sa) Ca++X+2Na++2Cl-b) Ca++X+ 2Na++ CO3« Na+X+CaCO3(çöker)
Tuzların çökelme değerleri : CaCO3 : 8-10 m.e / l , MgCO3 :20 m.e / l , CaSO4 : 31-32 m.e / l
Hidroliz yoluyla sodikleşme ( sodyumlulaşma ) : 2 NaOH + CO2 ®Na2CO3+ H2O
Hilgard ve Sigmond’a göre; CaCO3+ NaCl ®CaCl2+Na2CO3,CaCO3+Na2SO4®CaSO4+Na2CO3
TUZLU TOPRAKLAR
1.SODALI( Na2CO3, NaHCO3, MgCO3 ) : Yüksek derecede zehir etkisine sahip, pH= 9,5-10,5, prizmatik ve blok yapıda, düşük geçirgenliktedirler. Islahı için; derin sürüm, toprağı gevşetme, geçici sığ hendek, drenaj, jips ve asit uygulaması gerekir.
2.SÜLFATLI ( NaSO4, MgSO4, CaSO4 ) : Düşük zehir etkili, orta geçirgenlikte topraklardır. Islah maddesine gereksinim olmadan sadece yıkama ile ıslah edilirler (iyileştirilebilirler).
3.KLORLU ( NaCl, MgCl2, CaCl2 ) : Yüksek zehir etkili, düşük geçirgenliklidirler. İyileştirilebilmeleri için, ıslah maddesi gereklidir.
4.NİTRATLI ( NaNO3, KNO3 ) : Klorlu topraklar gibidir.
En yaygın tuzlu toprak tipleri ; Sülfat, Sülfatklorür , Klorürsülfat ‘ dır.
ISLAH TEKNİĞİ VE YÖNTEMLER
SODYUMLU TOPRAKLAR :
1.Periyodik derin toprak işleme,
2.800-1000 ton / ha kaba bünyeli toprak ( kum ) karıştırılır.
3.40-70 ton / ha çiftlik gübresi ilave edilir.
4.0-70 cm toprak derinliğindejips içeriği zayıf ise, kimyasal ıslah maddesi ( Jips ) ilave edilir.
5.Bitki ve bitkisiz koşullarda yıkama yapılır.
6.3-3,5 metre derinliğe kadar toplayıcı drenler gereklidir.
7.Islah yıkamaları sırasında geçici-sığ-sıkaçık dren sistemi uygulamasıgereklidir.
8.Kapalı-açık drenaj gereklidir.
KLORÜR VE SÜLFATLI ÇORAKLAR :
1.50-70 ton / ha çiftlik gübresi ilave edilir.
2.Bitki ve bitkisiz koşullarda yıkama yapılır.
3.3-3,5 metre derinliğe kadar toplayıcı drenler gereklidir.
4.Islah yıkamaları sırasında geçici-sığ-sıkaçık dren sistemi uygulamasıgereklidir.
5.Kapalı-açık drenaj gereklidir.
KARBONATLI ÇORAKLAR :
1.Periyodik derin toprak işleme,
2.500-700 ton / ha kaba bünyeli toprak ( kum ) karıştırılır.
3.Kimyasal ıslah maddesi ( jips ) ilave edilir.
4.Bitki ve bitkisiz koşullarda yıkama yapılır.
5.3-3,5 metre derinliğe kadar toplayıcı drenler gereklidir.
6.Kapalı-açık drenaj gereklidir.
7.Islah yıkamaları sırasında geçici-sığ-sıkaçık dren sistemi uygulamasıgereklidir.
*Bu belgenin hazırlanmasında; Ziraat yük. Mühendisi Cengiz Tarus tarafından 1982 yılında, Topraksu araştırmacı personeli için hazırlanan seminer notlarından yararlanılmıştır.
1.Gapon’a göre; Ca++X+2NaCl«2Na+X+CaCl2 ;2NaX+CaSO4«Na2SO4+CaX
2.Gedroiz’e göre; 2NaX+H2CO3«H2X+Na2CO3 ;2Na+X+CaCO3«Ca++X+Na2CO3 ;2Na+X+Ca(HCO3)2«Ca++X+2NaHCO3
3.U.Sa) Ca++X+2Na++2Cl-b) Ca++X+ 2Na++ CO3« Na+X+CaCO3(çöker)
Tuzların çökelme değerleri : CaCO3 : 8-10 m.e / l , MgCO3 :20 m.e / l , CaSO4 : 31-32 m.e / l
Hidroliz yoluyla sodikleşme ( sodyumlulaşma ) : 2 NaOH + CO2 ®Na2CO3+ H2O
Hilgard ve Sigmond’a göre; CaCO3+ NaCl ®CaCl2+Na2CO3,CaCO3+Na2SO4®CaSO4+Na2CO3
TUZLU TOPRAKLAR
1.SODALI( Na2CO3, NaHCO3, MgCO3 ) : Yüksek derecede zehir etkisine sahip, pH= 9,5-10,5, prizmatik ve blok yapıda, düşük geçirgenliktedirler. Islahı için; derin sürüm, toprağı gevşetme, geçici sığ hendek, drenaj, jips ve asit uygulaması gerekir.
2.SÜLFATLI ( NaSO4, MgSO4, CaSO4 ) : Düşük zehir etkili, orta geçirgenlikte topraklardır. Islah maddesine gereksinim olmadan sadece yıkama ile ıslah edilirler (iyileştirilebilirler).
3.KLORLU ( NaCl, MgCl2, CaCl2 ) : Yüksek zehir etkili, düşük geçirgenliklidirler. İyileştirilebilmeleri için, ıslah maddesi gereklidir.
4.NİTRATLI ( NaNO3, KNO3 ) : Klorlu topraklar gibidir.
En yaygın tuzlu toprak tipleri ; Sülfat, Sülfatklorür , Klorürsülfat ‘ dır.
ISLAH TEKNİĞİ VE YÖNTEMLER
SODYUMLU TOPRAKLAR :
1.Periyodik derin toprak işleme,
2.800-1000 ton / ha kaba bünyeli toprak ( kum ) karıştırılır.
3.40-70 ton / ha çiftlik gübresi ilave edilir.
4.0-70 cm toprak derinliğindejips içeriği zayıf ise, kimyasal ıslah maddesi ( Jips ) ilave edilir.
5.Bitki ve bitkisiz koşullarda yıkama yapılır.
6.3-3,5 metre derinliğe kadar toplayıcı drenler gereklidir.
7.Islah yıkamaları sırasında geçici-sığ-sıkaçık dren sistemi uygulamasıgereklidir.
8.Kapalı-açık drenaj gereklidir.
KLORÜR VE SÜLFATLI ÇORAKLAR :
1.50-70 ton / ha çiftlik gübresi ilave edilir.
2.Bitki ve bitkisiz koşullarda yıkama yapılır.
3.3-3,5 metre derinliğe kadar toplayıcı drenler gereklidir.
4.Islah yıkamaları sırasında geçici-sığ-sıkaçık dren sistemi uygulamasıgereklidir.
5.Kapalı-açık drenaj gereklidir.
KARBONATLI ÇORAKLAR :
1.Periyodik derin toprak işleme,
2.500-700 ton / ha kaba bünyeli toprak ( kum ) karıştırılır.
3.Kimyasal ıslah maddesi ( jips ) ilave edilir.
4.Bitki ve bitkisiz koşullarda yıkama yapılır.
5.3-3,5 metre derinliğe kadar toplayıcı drenler gereklidir.
6.Kapalı-açık drenaj gereklidir.
7.Islah yıkamaları sırasında geçici-sığ-sıkaçık dren sistemi uygulamasıgereklidir.
*Bu belgenin hazırlanmasında; Ziraat yük. Mühendisi Cengiz Tarus tarafından 1982 yılında, Topraksu araştırmacı personeli için hazırlanan seminer notlarından yararlanılmıştır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder