ATATÜRK'TEN İSMET PAŞAYA TARİHSEL MEKTUP

ATATÜRK'TEN İSMET PAŞAYA TARİHİ MEKTUP
(BELGE/RAPOR-AYDINLIK GAZETESİ/06 TEMMUZ 2013)

 

Assessing water scarcity : an example from he Gediz basin , Turkey

Müslüm BEYAZGÜL*, Atila GIRGIN*, Göksel GEÇGEL*, Hammond Murray-RUST**, Charlotte de FRAITURE** and Peter DROOGERS**
*Tarimsal Hidroloji Arastırma ve Egitim Merkezi (thaem),
(35660) Menemen, IZMIR, TURKEY, Phone: +90 232 831 10 52 – 831 05 12, fax: +90 232 831 10 51, e-mail: thaem@khgm.gov.tr

**International Water Management Institute, P.O. Box 2075 Colombo Sri Lanka, Phone:+94-1-867404 – fax: +94-1-866854,
e-mail:H.Murrayrust@cgiar.org

Abstract

The Gediz Basin in western Turkey is widely considered to suffer from long-term water scarcity.  By combining data from a wide variety of sources including several Government agencies, LANDSAT and other public domain sources, it has been possible to assess the water balance of irrigated agricultural areas at three different levels: basin, sub-basin and Irrigation Association level. Analysis indicates that surface water deliveries into the 13 Irrigation Associations are adequate to meet not only surface water demand but also the demand from other irrigated areas, and that for the past three years there has been sufficient water to meet all irrigation demand at basin and sub-basin level.  Only in a few Irrigation Association areas does there appear to be a water deficit. 
Key words: Irrigated area,water scarcity, assessing, Gediz basin, Turkey

Introduction

Water scarcity is an increasing threat around the world, and is rapidly becoming the focus of major initiatives to safeguard human development in the next century. Efforts to identify locations where threats of water scarcity are increasing gain momentum, and alternative management strategies are being developed that will help policy makers and managers in coping with these threats. 
The Gediz Basin in western Turkey provides a good example of how it is possible to quickly evaluate whether or not water scarcity exists in a basin, and the extent to which there is a functional scarcity.  By combining readily available public domain data it is possible to make a quick assessment of present water use conditions, and estimate the extent to which a functional water scarcity may occur in the future.

Materials and methods

The Gediz Basin has a total area of some 17,000 square km just north of the city of Izmir in western Turkey.  Because it is agriculturally important and because it is close to major centers of population it has received considerable attention from planners and scientists in recent years. 
The basin is essentially fully developed in terms of water resource management.  There are three reservoirs in the basin, the most important of which is Demirköprü Reservoir.  This was constructed in 1970 as a multi-purpose flood control, hydropower and irrigation reservoir.  For the first two decades of operation flood control was the most important function of the reservoir, with irrigation playing a secondary role.  Hydropower was generated whenever reservoir releases were made and in periods of surplus special hydropower issues were also made.  Average inflow into the reservoir between 1970 and 1977 was 496 million cubic meters per year.  Between 1978 and 1988 higher rainfall in the catchment led to higher inflows, and they averaged 706 million cubic meters annually in this period. 
From 1988, however, a drought started that dramatically decreased the inflow into the reservoir.  While rainfall dropped only very slightly throughout the lower part of the basin, there was a noticeable decrease in rainfall in the upper catchment, and this greatly reduced inflows in to the reservoir in winter months (Kite and Droogers, 1999).  The total annual inflow dropped to an average of 327 million m3 in the period 1989-1997.  In 1998 inflows totalled 620 million cubic meters, and in the first two months of 1999 inflows totalled 425 million cubic meters, enabling the reservoir to completely fill up for the first time since 1988. 
Conventional wisdom is that the Gediz basin is water short: there are restrictions on the use of water for irrigation which appear to have led to reductions in the overall irrigated area during the past decade, and the demand for water for domestic, industrial and environmental reasons continues to increase.  This paper determines the extent to which this assumption is correct by examining water use in the agricultural sector. 
Basis for the Analysis; Because the different data sources use different boundaries for reporting it is necessary to decide on a common basis for undertaking the analysis.  Three levels of analysis have been attempted in this study at basin, sub-basin and Irrigation Association level.
Sources of Data;
The assessment of water scarcity in the context of irrigated agriculture requires information on the availability of water and the use of it by irrigated agriculture.  As a consequence several different data sources have to be combined before a complete assessment can be made.  Because of changes in reporting practices since the creation of Irrigation Associations only data from the period 1996-1998 have been used. 
For the Gediz basin study the following sources of information have been used: 
Water Deliveries ;
DSİ Publishes, Irrigations assosciations annual reports, 
Irrigated Area ;
Irrigation assosciations records, Landsat images (landsat images were used to calculate NDVI values using the ILWIS GIS pakage) 
Cropping Patterns ;
Irrigation assosciations records(DSİ,1998), Landsat images ( landsat data using ILWIS a tentative classification in to the three crops-cotton, grapes and others ), 
Meteorological Data ;
Meteorological data were obtained from the Department of Meteorology (DMİ,1998) in Ankara and MenemenResearch stitute(GDRS,1998). 
Data used in this study include maximum and minimum temperature, relative humidity, average daily wind speed, hours of sunshine and rainfall. 
Calculation of Potential Crop Water Demand;
For each crop the potential evapotranspiration was calculated using CROPWAT (Smith,M.,1991) for each 10-day decade during the irrigation season for each of the years of the study.  Because the Gediz area is normally quite dry during the peak irrigation season of July and August there is little variation from one year to the next. Once the PET had been calculated for each crop the total demand for each irrigation system was determined by multiplying the total cropped area with the CROPWAT results for each crop. 
Determination of Soil Moisture Availability;
The final data used in the calculations was an assessment of the total change in soil moisture from the start to the end of the irrigation season.  This was done using the SWAP simulation model (van Dam et al., 1997).  The best estimate based on several simulations was that there was probably a decrease of 50 mm of available soil moisture during the irrigation season, and a decrease of 100 mm from the start to the end of the growing season (Droogers, 1999).  These values were included as a standard for each year of analysis rather than trying to make separate estimates for each year.

Methodology

The results of this study were obtained from using a simple spreadsheet that determines the net water balance for each area chosen, and also calculates Relative Water Supply, calculated in this paper as: 
    Relative Water Supply = (Irrigation + Decrease in Soil Moisture)/(Water Requirement) 
To understand fully the extent of water shortage in the Gediz Basin during the summer months two time periods have been used: irrigation season and full season.  Three successive years were analyzed because there were significant changes in overall water availability during this period. 
Irrigation Season is determined by the period of releases of irrigation water from Demirköprü Reservoir into the surface irrigation system.  Throughout the three years covered in this study the official irrigation season was from July 1 to August 31.  The reason for undertaking this study was to try to assess the degree of water scarcity or surplus when canal water is available as this will give insight into the extent to which strict water management is necessary 
Full season is defined here as the period 10 June to 20 September.  This is the period when crops normally require supplemental water to give maximum yield.  In the Gediz area the two dominant crops are cotton (50% of the total cropped area of the basin) and grapes (35%).  Cotton is planted in May but is able to use soil moisture for the first few weeks.  Modeling using the SWAP model indicates that typically cotton will become stressed without irrigation by mid-June.  Grapes can access much more soil moisture due to deeper rooting but also benefit if they receive a June irrigation.  Cotton still benefits from irrigation September, but towards the end of the month harvesting has started and demand for water decreases rapidly towards the end of the season.  Grapes, the vast majority of which are processed for raisins, may be harvested in August or September, so only limited amounts of irrigation are required in September. 
. 
The water balance spreadsheet calculates total water demand (pET less effective rainfall multiplied by cropped area and crop coefficient for each 10-day decade) based on a two-fold cropping pattern (cotton and other crops) and compares this with total water available (irrigation water supplied plus soil moisture depletion).  The balance represents the surplus or deficit, expressed in both total volume and in depth in mm over the total irrigable area. 
Relative Water Supply is calculated both for the area reported by Irrigation Associations as being irrigated with surface water (actually the area irrigated using surface water for all or part of the total irrigation application) and for the total irrigated area that was calculated using the LANDSAT images. The difference is important in understanding both overall water scarcity and irrigator behaviour. The RWS for the surface irrigation area represents the overall water environment in which members of Irrigation Associations function.  It determines the ratio between canal water discharges and crop water demand of IA members only.  If RWS values are high then it implies water is quite plentiful and the Irrigation Association will not be under any severe managerial stress.  As RWS values drop then there will be a need for tighter management to spread water among users.

Results and discussions

Results are presented for both irrigation season and whole season periods at basin, sub-basin and irrigation season levels.  The key indictors of water scarcity are the estimated water balance and the Relative Water Supply.  RWS has been calculated for both the areas reported as being irrigated using surface water (RWSsurf), and for the entire irrigable area (RWStia) 
Basin Level Analysis; At the basin level there is no evidence that water is in short supply during the irrigation season.  For each of the three years of data available there is a positive water balance, showing that there is water in excess of total irrigation demand.  In both 1996 and 1998 the water balance expressed in mm was in excess of the assumed contribution of soil moisture, so that even if no soil moisture were accounted for, then there would still have been sufficient water to meet total crop needs.  Only in 1997 was the surplus less than the 50 mm assumed to come from the soil. 
RWSsurf are very high, ranging from 1.90 to 2.52.  This means that there was roughly twice as much water delivered than actually required, or a surface irrigation system efficiency of less than 50%.  However, if it is assumed that excess surface water is available to other water users through pumping or reuse of return flows, and the total delivered amount is spread over the whole area estimated to be irrigated, RWStia values drop within the range 1.17 to 1.42.  These values are indicative of better basin-level water management, but they still indicate there is sufficient water for everyone if it can be spread out reasonably.  There may be a few areas with some stress because not all water can be pumped or reused. If the assumption is made that the same volume of water is required to meet crop water needs for the entire season then the water balance and RWS figures change.  For the water balance 1996 becomes negative: demand in June and September was in excess of the additional 50 mm of soil moisture contribution, and the total area was just negative.  However, an RWStia value of 0.95 indicates everything is more or less in balance. Inevitably there will be stress in some locations but it is not a really widespread water shortage. In 1997 and 1998 the water balance is positive for the entire season, although in both years the soil moisture contribution of 100 mm is required to maintain this positive balance. 
Sub-Basin Analysis; A similar trend can be observed for each of the three sub-basins of Alasehir, Main Valley and Delta.  During the irrigation season the water balance is always positive, again demonstrating that water deliveries are more than sufficient to meet not only the areas scheduled to receive irrigation water but also to meet the requirements of the entire irrigable area. RWSsurf values for the irrigation season are always above 1.5 and frequently above 2.0, suggesting not particularly efficient water management practices.  But if water can be used over the entire irrigable area RWStia values drop to between 1.1 and 1.4 for the irrigation season. With the exception of the main valley in 1996 the assumption about soil moisture providing 50 mm of useable water does not affect the positive water balance. For the entire season the water balance is positive for all sub-systems except the Main Valley in 1996.  Because this is the largest irrigable area, the negative water balance here draws the entire basin into deficit.  Even so, the RWStia is still not a great deal below 1.0 (actually 0.91) suggesting that there may be moderate amounts of stress in certain parts of that sub-basin. 
However, when the entire season is considered, the soil moisture assumption of 100 mm is required to keep all of the sub-systems in positive balance.  If no contribution of soil moisture were assumed, then all parts of the basin would show a negative water balance over the full season. One striking factor emerges at the sub-basin level which was not evident at basin level.  With the exception of the Main Valley in 1969, the RWStia values for the full season are all within the range of 1.0 to 1.1.  This indicates two things.  Firstly, the total volume of water released by DSİ into each sub-basin is just about sufficient to meet all irrigation requirements when supplemented by soil moisture use.  However, for operational reasons the water is delivered only during a 60-day portion of the 100-day season. Secondly, it indicates that pumping is an extremely effective way of utilizing excess surface water in a productive manner.  RWS values of 1.1 indicate sub-system water use efficiency of 90%. 
Irrigation Association Level analysis; The most detailed level of analysis possible using these data is the Irrigation Association level. During the irrigation season almost all areas are in surplus.  Three locations show a negative balance in all three years of the study (Sarigol, Ahmetli and Gediz) while other areas in the main valley (Adala Left Bank, Gokkaya, Turgutlu and Sarikiz) show one or two years of deficit.  The Delta systems are always in surplus. During the irrigation season every Irrigation Association has a RWSsurf greater than 1.0 (and the majority have RWSsurf values greater than 2) for the area identified as receiving surface water. For the whole season the pattern changes.  Three systems were in deficit every year (Sarigol, Alasehir Uzum and Gediz), while only two systems were always in surplus (Sarigol Bag and Adala Right Bank).  All other systems were in deficit for one or two of the study years.  The assumption on soil moisture contribution is critical in determining which systems appear to be surplus or deficit ones, because there are relatively few instances where surpluses are more than 100 mm. None of the systems has a RWSsurf less than 1.0 over the entire season so there is more than sufficient water for the surface irrigated areas even if it is not sufficient for the entire irrigated area. Irrigation Association data on RWS and percentage of systems irrigated using groundwater show a slightly different trend than the sub-basin analysis.  Although there is no significant trend, there is a general increase in the area irrigated using groundwater as RWSsurf increases. 

Long Term Trends in Water Scarcity;

Using long term data it is possible to determine the extent to which there is a trend in terms of water scarcity.at basin and sub-basin level.  There are no data available to undertake this analysis at Irrigation Association level. It is possible that demand may have been slightly higher before the drought due to a higher percentage of cotton, but the difference is unlikely to be significant. The results are clear.  Between 1989 and 1994 basin level water supplies were inadequate to meet the total demand but they more or less matched the demand for the surface irrigated area only because the surface irrigated area shrank in response to reduced water supplies.  Given that it is unrealistic to try to distribute water equitably over a basin the size of the Gediz with an RWSsurf value at or close to 1.0 it is inevitable that there were periods of severe crop stress even in the areas irrigated using canal water. The response of farmers was primarily to start to exploit groundwater reserves.  Unfortunately there are no data available on total irrigated area apart from the 1998 LANDSAT images, but it is clear that when water deliveries started to improve again after 1994 farmers did not revert back to surface irrigation. Demand for surface water is estimated to have only increased from 180 to 250 million cubic meters from 1994 to 1998, but available water increased from 150 to over 400 million cubic meters.  It is clear that the water delivered in excess of the demand from surface irrigation areas is being used through pumping to bring cropping intensities up to the 100% level.  This compares to an average of 80% in the period before the drought started. The drought clearly forced farmers to look for and exploit alternative water sources.  Having made the investment in pumps, and discounted the capital cost, they can pump water for more or less the same price as charged by Irrigation Associations (Gecgel, 1999).  They are now much better equipped to avoid being affected by drought than they were in 1989.

Conclusions

It is difficult to classify the Gediz Basin as water short.  Instead it is better to identify three distinct phases of water conditions. Before the drought there was more than enough water but cropping intensities were only in the order of 80% of maximum.  This suggests that there were conveyance or management constraints that prevented full irrigation despite the abundance of water.  There was no significant pumping of water in this period, so the empty land could not be readily irrigated. Between 1989 and 1994 the area under surface irrigation shrank to match available water, with a system-wide RWS of 1.0, indicating severe water shortages in many parts of the surface irrigated system.  This was truly a time of water scarcity because there was insufficient water to irrigate the surface irrigated area, let alone the total irrigable area.  Given what happened after this period, however, the water scarcity can only be classed as temporary.  Indeed, the scarcity was in part due to lack of technology, not due to lack of water: groundwater was available but without pumps it was inaccessible. From 1995 onwards water is not scarce but surface cropping intensities have not increased greatly.  Looking at areas reported as irrigated by DSİ and Irrigation Associations it appears water is insufficient to meet demand because surface cropping intensities are about 60% of the total irrigable area.  But because farmers, with considerable support from DSİ and GDRS, plus very large private investments, have sunk large numbers of both deep and shallow tubewells, most water lost in the surface irrigated areas is reused and cropping intensities are now higher than they were before the drought. 
The water scarcity of the Gediz Basin has been avoided because of the investment in pumping.  Even though surface irrigation efficiencies are low (roughly 50% of water delivered to surface irrigated areas is lost), basin-scale efficiency of the irrigated agriculture is high, ranging from 90-95% in the past three years. The data suggest the current agricultural water management is sustainable because surface water releases are sufficient through a combination of canal irrigation, pumping and reuse to meet the maximum estimated demand from the irrigable area. For the entire period 1970 to 1999 only in 5 years were surface water releases inadequate to meet the potential demand from the entire irrigable area.  Unfortunately these five years were consecutive. It is not clear that this drought period justifies classifying the Gediz basin as water short, particularly as there have been six successive years after the drought when surface water releases have been greater than total demand.  It may be better classified as a basin that is vulnerable to prolonged drought but average data indicate a relatively healthy future for irrigated agriculture.

Acknowledgement

This study was conducted as part of a collaborative research program between the General Directorate of Rural Services (GDRS) in Turkey and the International Water Management Institute (IWMI) and is funded by the Government of Turkey as part of the World Bank assisted Turkish Agricultural Research Plan (TARP).

References

Anonymous, 1998. Salihli Right Bank and Menemen Left Bank Water Users Association records. Unpublist. Salihli-Menemen,Turkey. 
Geçgel, G., Murray-Rust, H., Gül, S., Ray, I. 1999. A Survay of Pump-Based Irrigation in Salihli Right Bank Irrigation Association. GDRS/IWMI Collaborative Research Project, Unpublist, Menemen,Turkey. 
DMİ, 1998. Salihli climatic Data (1998). State Meteorological Services (DMİ). Archive Records, Unpublist, Ankara,Turkey. 
DSİ, 1998. State Hydraulic Work (DSI) Irrigation Associations Annual Records. Unpublist. Manisa,Turkey. 
GDRS, 1998. Menemen climatic data (1998). Research Institute of General Directorate of Rural Services. Archive Records, Menemen,Turkey. 
Molden, D., Sakthivadivel, R., Perry, J.C., Fraiture, C., Kloezen, W.H. 1998. Indicators for comparing Performance of Irrigated Agrıcultural Systems. IIMI Research Paper No:20. Colombo, Sri lanka:International Irrigation Management research Instıtute. 
Murray-Rust, H., Beyazgül, M., Kayam, Y., Girgin, A., Svendsen, M., Brewer, J.1999. Assessment of O&M Tasks of Irrigation Associations. GDRS/IWMI Collaborative Research Project, Unpublist Menemen,Turkey. 
Smith, M, 1991. CROPWAT Irrigation Management Land and Water Development Division Food and Agriculture Organization. Via Terme di Caracalla, Rome, Italy. 
Van Dam, J.C., J. Huygen, J.G. Wesseling, R.A. Feddes, P. Kabat, P.E.V. van Walsum, P. Groenendijk and C..A. van Diepen, 1997. Theory of SWAP version 2.0. Report 71, Department of Water Resources, Wageningen Agricultural University, Wageningen, The Netherlands.

Değişik Tabansuyu Tuz Konsantrasyonu ve Düzeyinin Pamuk Verimine ve Topraktaki Tuz İçeriğine Etkileri

Değişik Taban Suyu Tuz Konsantrasyonu ve Düzeyinin Pamuk Verimine ve Topraktaki Tuz İçeriğine Etkileri

                                    Atila Girgin       Müslüm Beyazgül

          Menemen Köy Hizmetleri Araştırma Enstitüsü Su Yönetimi Bölümü

                                                     ÖZET

Bu Çalışmada; Farlı tabansuyu tuz konsantrasyonu ve düzeylerinin toprakta yaratacağı tuzluluk ve sodyumluluk ile pamuk verimine etkileri araştırılmıştır. Araştırmada; 5000, 10000, 15000 ve 20000 micromhos/cm tuz içerikli tabansuları 60-80-100 ve 120 cm tabansuyu derinlikleri araştırma konuları olarak incelemeye alınmıştır. Sonuçları ilgililerin ve çiftçilerimizin dikkatine sunulmuştur.

Sulama Projelerinin İşletme Analizleri için Geliştirilmiş Yeni bir Teknik (AGWAT Çalışma Sayfası)

Sulama Projelerinin İşletme Analizleri için Geliştirilmiş Yeni bir Teknik 
(AGWAT Çalışma Sayfası)
 
Serap GÜL,   Isha RAY,   Atila Girgin

Sulama projelerinin işletme analizleri için Dr. C. J. Perry tarafından geliştirilen AGWATT çalışma sayfası, ürün ve işletme bazında net gelir, su arazi ve iş gücü kullanımı ile ilgili değerlendirmelerde  kolaylıkla ve güvenle kullanılabilmektedir. Bir uygulama örneği ile tanıtımı ilgililerin değerlendirmesine sunulmuştur.

ÇİVRİL OVASI TUZLU-SODYUMLU VE BOR’LU TOPRAKLARININ ISLAHI İÇİN GEREKLİ YIKAMA SUYU VE ISLAH MADDESİ MİKTARI İLE ISLAH SÜRESİ

ÇİVRİL OVASI TUZLU-SODYUMLU VE BOR’LU TOPRAKLARININ ISLAHI İÇİN GEREKLİ YIKAMA SUYU VE ISLAH MADDESİ MİKTARI İLE ISLAH SÜRESİ

Atila GİRGİN         Metin SAATÇILAR         Müslüm BEYAZGÜL

ÖZ

Bu araştıma ; 1992-1993 yıllarında , Denizli-Çivril Ovasındaki  tuzlu-sodyumlu ve borlu toprakların iyileştirilebilmesi için gerekli ıslah maddesi ve yıkama suyu miktarı ile ıslah süresini saptamak amacı ile tesadüf blokları deneme deseninde üç yinelemeli olarak yürütülmüş ve 0.0-2.5-5.0-7.5-10.0 ton/dekar jips düzeyleri  araştırılmıştır.  Ova topraklarının çorak alanlarındaki eriyebilir tuzun ve borun % 70’inin yıkanabilmesi için, ıslahı düşünülen toprak derinliğinin sırası ile 7.9 ve 8.2 katı yıkama suyu verilmesi gerektiği saptanmıştır. Bu çalışmada; çok düşük olan toprak geçirgenliği nedeni ile değişebilir sodyumdaki hedeflenen azalışlar sağlanamamış ancak % 50’lerdeki bir iyilleşme ile yetinilmiştir. Ulaşılan aşama çoğu tarla bitkilerinin yetiştiriciliğine önemli bir katkı olarak görülmekte ise de, meyvecilik yönünden risklidir. Anahtar kelimeler; Tuzluluk, alkalilik, bor, jips, yıkama, arazi ıslahı

ABSTRACT

This exeperiment had been carried out  to determine gypsum and leaching requirement and the time of reclamation of saline, alkali and boron effected soils in DENİZLİ-Çivril plain. Leaching curves and equations for total  salts and boron, leaching equatıon to remove of exchangeable sodium, infiltration equations and curves were obtained and presented in this report. Keywords: Saline, alkali, boron, gypsum, leaching, reclamation
 
 

1. GİRİŞ

Ege Bölgesinin iç kesiminde bulunan ve geçit  iklim özelliklerine sahip olan Çivril Ovası, tarımsal potansiyel açısından oldukça verimli arazilere sahiptir. Ovada; tuzluluk, sodyumluluk ve borluluk gibi önemli toprak sorunları mevcuttur. Genel olarak, ışıklı gölüne yakın, ovanın düz ve drenaj yetersizliği bulunan kesimlerinde yaygın olarak görülen bu sorunların aşılması doğrultusunda yürütülebilecek  arazi ıslah çalışmalarına veri sağlamak amacı ile böyle bir çalışmaya gerek duyulmuş, 1992-1993 yılı uygulamaları ile deneme sonuçlandırılmıştır.

Benzeri araştırmalar bölgesel arazi ıslahı çalışmalarına katkı sağlamak amacı ile Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğüne bağlı diğer araştırma enstitülerinde de yürütülmektedir. Bu kapsamda olmak üzere Yıldırm (1980) Afyon ovasında, Yılmaz (1980) Konya ovasında, Mavi (1981) Bafra ovasında, Bahçeci (1984 a) Aksaray ovasında, Bahçeci (1984 b) Konya-Ereğli ovasında, Yarpuzlu ve Doğan (1986) Aşağı Seyhan ovasında, Özden ve Ören (1986) Iğdır ovasında, Saatçılar (1989) Salihli ve Söke ovalarında, Sönmez (1990) Aşağı Kızılırmak havzasında, Saatçılar (1991) Denizli Sarayköy ovasında yürüttükleri çalışmalarla anılan yörelerin sorunlu alanlarının iyileştirilebilmesi için gerekli ıslah kriterlerini saptamışlardır.
 

2. MATERYAL VE METOT

2.1  Materyal

Çivrli Ovası; Yukarı Büyük Menderes Havzası’nın menbaında; nehrin sağ sahilinde toplam 18 783 hektarlık bir sahayı kapsar.  Denizden yükseltisi 800-850 metredir. Etrafı dağlarla çevrili nispeten kapalı bir havza durumu arzeder. Güney-doğu’dan Dinar, güney-batı’dan Baklan ovaları ile komşudur (DSİ, 1969). Kışları ılık ve yağışlı, yazları sıcak ve kurak geçen Akdeniz iklimi ile kışları kar yağışlı ve soğuk, yazları sıcak geçen kara iklimi arasında bir geçit iklimi etkisindedir.  Çivril  İlçe Tarım Müdürlüğü ve  DSİ 21. Bölge Müdürlüğü  arşivlerinden sağlanan bazı iklimsel veriler şöyledir: Yıllık sıcaklık ortalaması 15.2  oC ve en sıcak ay temmuz dur (26.8 oC). Yıllık buharlaşma toplamı 1233 mm ve buharlaşmanın en fazla olduğu ay temmuz dur (220 mm). Nisbi nem ortalaması % 52.4  dür.  Yörenin yıllık yağış toplamı 426.1 mm olup, en yağışlı ay  70.9 mm ile aralık’dır.

Çivril Ovası toprakları  kökenleri itibari ile aluviyal olup, Büyük Menderes  nehri , Küfi çayı ve diğer yan dere ve yamaç sularının getirdiği taşıntı malzemelerin birikmesi sonucu oluşmuştur. Genel olarak derin profilli, ağır bünyeli, granüler yapıda orta ve hızlı geçirgenlikte,  organik  madde ve jipsce fakir, kireçce zengindirler. Yapılan incelemelerde 3 900 hektar arazi tuzluluk, alkalilik, tabansuyu ve düşük toprak geçirgenliği gibi  faktörlerin etkisi altında 5. sınıf (ıslaha muhtaç arazi) olarak sınıflandırılmıştır.  Bu sahaların 2 699 hektarında tuzluluk ve alkalilik, 980 hektarında yalnızca alkalilik, 21 hektar’ında yalnızca tuzluluk, 200 hektarında yüksek taban suyu  sorunu vardır (DSİ, 1969).

Denemenin yürütüldüğü toprağa ait bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri çizelge 2.1’de verilmiştir. Deneme yeri toprakları ağır bünyelidir. Hacim ağırlıkları 1.20-1.49 gr/cm3 arası değerlerdedir. Kireçce zengindir. Elektreki iletkenlikleri 4.28-13.93 mmhos/cm , değişebilir sodyum  % ‘si  46.17-75.72 , bor  kapsamları 0.96-10.85 ppm arasında değişmekte olup, tuzlu-sodyumlu ve borlu toprak özelliklerindedir.  Hakim katyonları sodyum, mağnezyum, kalsiyum, hakim anyonları ise sülfat, klorür ve bikarbonat tır.

Yıkamalarda Işıklı Gölü suyu kullanılmıştır. Bu suyun elektriki iletkenliği 380 micromhos/cm , pH’ı 7.68,  SAR’ı 0.48, RSC’i  0.0 olup,  kalite sınıfı T2A1 dir.

Denemede ıslah maddesi olarak Bandırma Gübre Sanayii  atığı jipsli materyal kullanılmış olup, jips içeriği % 98.3’dür.

2.2 Metot

Deneme; tesadüf blokları deseninde üç yinelemeli olarak yürütülmüştür.  Deneme konuları; 0.0 (tanık), 2.5-5.0-7.5-10.0 ton/dekar ıslah maddesi uygulamasıdır.  Denemede parsel ölçüleri ; 4 m x 4 m = 16 m2 ‘dir.  Yıkama suları parsellere 20 cm lik porsiyonlar halinde uygulanmıştır. Deneme süresince alınan toprak ve su örneklerinin analizlerinde ABD Tuzluluk Laboratuvar’ınca uygulanan Richards’ daki (l954) yöntemlerden yararlanılmıştır.

Tuzluluk yönünden değerlendirmede; her 20 cm’lik yıkama suyu uygulamasından sonra alınan toprak örneklerinin tuzluluk değerleri 0-20, 20-40, 40-60, 60-80, 80-100 cm toprak derinlikleri  ve toprak kat ortalamaları için saptanmış,  toprak tuzluluk değerinin yıkamadan önceki değerine göre %’ leri (C/Cox100) bulunmuştur. Yıkama eğrisini toprak derinliğinden bağımsız kılmak için toprakta başlangıca göre kalan tuzun yüzdesi, yıkama suyu derinliğinin toprak dertinliğine oranının bir fonksiyonu olarak değerlendirilmiştir (Dys/Dt). Daha sonra, değişik Dys/Dt oranlarına karşı (Y), C/Cox100 değerleri (X) hesaplanarak  bu iki değişken yardımı ile yıkama denklemi bulunmuş ve iki değişken  arasındaki logaritmik ilişki grafik halinde gösterilmiştir (Beyce, 1977).  Bor  yönünden değerlendirmelerde, ppm olarak saptanan bor değerleri tuzluluk yönünden yapılan değerlendirme esasları dikkate alınarak benzeri şekilde değerlendirilmiştir.

Sodyumluluk yönünden değerlendirmelerde ise; toprakta yükseltilen birim kalsiyum konsantrasyonuna karşılık değişebilir sodyum yüzdelerindeki azalma karşılaştırılarak aradaki ilişki bulunmuştur.

Islah süresi, parsellere uygulanan her 20 cm yıkama suyunun eklemeli değerlerine karşılık eklemeli zaman saat olarak hesaplanmıştır.  Eklemeli yıkama suyu (X) ile zaman (Y) arasındaki logaritmik ilişkinin denklemi bulunarak grafik halinde gösterilmiştir.  Denemede değişkenler arasındaki ilişkiyi saptamak için regresyon ve korelasyon analizlerinden yararlanılmıştır (Yurtsever, 1984).
 

3. BULGULAR VE TARTIŞMASI

3.1 Toplam Çözünebilir Tuzların Yıkanması

Toplam çözünebilir tuzlar, toprak örneklere ait saturasyon ekstraktının elektriki iletkenliklerinin  mmhos/cm olarak ölçülmesi ile bulunmuştur. Yıkamalar öncesi ve 40, 80, 120, 160 , 200, 240 cm yıkama suyu uygulamalarından sonra alınan örneklerin tuz  analiz değerleri 3 tekrar  ortalaması olarak Çizelge 3.1’de verilmiştir.   Bu çizelgeden yararlanarak 100 cm ‘lik toprak profilinin her 20 cm ‘si için verilen  tuzluluk değerlerinin  0-20, 0-40, 0-60, 0-80, 0-100 cm toprak derinlikleri için ortalamaları alınmıştır. Bu şekilde oluşturulan veriler Çizelge 3.2 ‘de,  başlangıca göre toprakta kalan tuz yüzdeleri Çizelge 3.3’de verilmiştir.

Yıkama uygulaması sonrası 0-20, 0-40, 0-60, 0-80, 0-100 cm toprak katları itibari ile başlangıca göre tuzluluktaki azalmalar sırası ile % 49.1, % 34, % 33.7, % 39.2, % 31.5 olarak saptanmıştır.

Yıkama eğrisini toprak derinliğinden bağımsız kılmak için  toprakta başlangıca göre kalan tuzun yüzdesi,  yıkama suyu miktarının (Dys) toprak derinliğine (Dt) oranının fonksiyonu olarak değerlendirilmiştir.  Çizelge 3.3’ deki  yıkama suyu miktarı (Dys)toprak derinliği (Dt) ile toprakta başlangıca göre kalan tuzun  % si (C/Cox100) değerlerinden yararlanılarak toplam çözünebilir tuz yıkama denklemi;   Dys/Dt= 23.355e-0.0361  (C/Cox100)  olarak bulunmuş ve yıkama eğrisi Şekil 3.1’ de verilmiştir.Çizelge 3.1 Yıkamalardan önce ve belirtilen yıkamalardan sonra toprak tuzluluğu

Çizelge 3.2 Yıkamadan önce ve belirtilen yıkamalardan sonra toprağın değişik derinliklerindeki tuzluluk

Çizelge 3.3 Yıkamalardan sonra başlangıca göre değişik toprak katlarında kalan tuz’un  % ‘leri

Şekil 3.1 Başlangıca göre toprakta kalan tuz %’sinin yıkama suyunun toprak derinliğine oranı ile ilişkisi

3.2 Bor Yıkanması

Yıkamalar öncesi ve 40, 80, 120, 160, 200, 240 cm yıkama suyu uygulamalarından sonra alınan toprak örneklerine ait bor değerlerinin üç tekrarının ortalaması olarak alınan değerleri Çizelge 3.4’de verilmiştir.  Bu çizelgeden yararlanılarak  100 cm lik toprak profilinin her 20 cm’si için verilen bor değerlerinin 0-20, 0-40, 0-60, 0-80 ve 0-100 toprak derinlikleri için ortalamaları alınarak, bu şekilde sağlanan değerler Çizelge 3.5’de , başlangıca göre toprakta kalan bor %’leri Çizelge 3.6’da verilmiştir.  Çizelge 3.5 ve 3.6’da görüldüğü gibi 240 cm yıkama suyu uygulamasından sonra  0-20, 0-40, 0-60 cm toprak katlarından önemli oranda bor yıkanması sağlanmış,  daha alt katlarda ise bu oran oldukça sınırlı kalmıştır.  Bu durumun geçirimsiz bir alt katmanın varlığından ileri geldiği düşünülmelidir.  240 cm yıkama suyu uygulamasından sonra başlangıçtaki çözünebilir bor’un 0-20 cm de % 67.3’ü, 0-40 cm de % 72.5 ‘i,  0-60 cm de % 60.4’ü , 0-80 cm de  % 45.0’ı , 0-100 cm de % 19.4’ü yıkanmıştır.

Çizelge 3.6’daki  yıkama suyu miktarı  (Dys),toprak derinliği i(Dt) ile toprakta başlangıca göre kalan  bor’un % si (B/Box100) değerlerinden yararlanılarak  toplam çözünebilir bor yıkama denklemi;  Dys/Dt= 17.142 e -0.0249 (B/Box100)  olarak saptanmış ve bor yıkama eğrisi Şekil 2 ‘de verilmiştir.

Çizelge 3.4 Yıkamalardan önce ve belirtilen yıkamalardan sonra toprakta kalan bor miktarları

Çizelge 3.5 Yıkamalardan önce ve belirtilen yıkamalardan sonra toprağın değişik derinliklerinde kalan bor miktarları

Çizelge 3.6 Yıkamalardan sonra başlangıca göre  toprak katlarında kalan bor  % leri

Şekil 3.2 Bor yıkama eğrisi

3.3 Değişibilir Sodyum Fazlasının Giderilmesi

Toprak profilinin 100 cm derinliğine kadar yıkama öncesi ve 80,160 ve 240 cm yıkama suyu uygulamaları sonrasında değişebilir Na+ değerleri ve değişik jips düzeylerinde yıkamaların topraktaki değişebilir Na+ %’lerine etkileri Çizelge 3.7’de, deneme konularında belirli yıkama düzeylerinde giderilen değişebilir Na+ miktarları Çizelge 3.8’de verilmiştir. Çizelge 12’de görüldüğü gibi toplam 240 cm yıkama suyu uygulamasından sonra ıslah maddesi uygulanan tüm parsellerin 0-20 cm toprak katmanında  DSY 15 ve bu düzeyin altına düşürülebilmesine karşın, diğer katmanlarda bu hedefe ulaşılamamıştır. Ancak başlangıca göre önemli oranlarda iyileşmeler sağlanmıştır. Çizelge 3.8’deki verilerin incelenmesinden de görüleceği gibi tanık konuda DSY hedeflenen düzeylere indirilememesine karşın 0-100 cm toprak katmanında yaklaşık 4 Ton/dekar jips’e eşdeğer bir ıslah gerçekleştirlmiştir.

Konulara uygulanan jips miktarları bir değişken, yıkamalardan sonra elde edilen değerlerden yararlanılarak hesaplanan jips miktarları ikinci bir değişken olarak ele alınmış ve bu iki değişken arasındaki ilişki  Şekil 3.3’de abak şeklinde gösterilmiştir. Bu eğriler ile; araştırma bölgesinde jips gereksinim denklemi ile bulunan kuramsal jips miktarlarının uygulamaya aktarılması gereken jips miktarlarına dönüşümü sağlanmaktadır.

Çizelge 3.7 Denizli-Çivril tuzlu-sodyumlu ve borlu topraklarında yıkamaların değişik jips düzeylerinde topraktaki değişebilir sodyum miktarına ve değişebilir sodyum yüzdelerine etkileri

Çizelge 3.8 Denizli-Çivril tuzlu-sodyumlu ve borlu topraklarında yıkamaların değişik jips düzeylerinde topraktaki değişebilir sodyum miktarına etkileri

Şekil 3.3 Araştırma yeri topraklarında 240 cm yıkama suyu ile ulaşılan ıslah ve hesapla bulunan jips miktarları

3.4  Yıkama Süresinin Saptanması

Deneme yeri topraklarının geçirgenlikleri oldukça düşüktür.  Islah maddesi uygulanan konularda geçirgenlik biraz artış göstersede bu iyileşme oldukça sınırlıdır.  Konulara göre saptanan eklemeli infiltrasyon eğrileri Şekil 3.4’ de verilmiştir.  Uygulama konularına ait yıkama süresi denklemleri ise şöyledir:

Islah Maddesi                Konu                          Yıkama Süresi Denklemi

0.0    ton/da                       A                       Tc=8.5447 Ic1.1012     r= 0.9981  2.5    ton/da                      B                       Tc=4.3267 Ic 1.0383    r= 0.9956  5.0    ton/da                      C                       Tc=3.6542 Ic1.0339    r= 0.9854  7.5    ton/da                      D                       Tc=3.9173 Ic0.9973    r= 0.9886 10.0   ton/da                      E                       Tc=5.3292 Ic0.9266    r= 0.9939
 

Şekil 4 Araştırma konularına ait eklemeli inflitrasyon eğrileri

4. SONUÇ VE ÖNERİLER

4.1 Sonuçlar

Araştırma sonucunda aşağıdaki tuz ve bor yıkama denklemleri bulunmuştur.

Tuz Yıkama Denklemi; Dys/Dt= 23.355 e-0.0361(C/Cox100)

Bor Yıkama Denklemi; Dys/Dt= 17.142 e-0.0249(B/Box100)

0-100 cm toprak derinliğindeki tuzlarının % 70’inin yıkanabilmesi için Şekil 3.1’den de görüleceği  gibi ıslahı düşünülen toprak derinliğinin 7.9 katı, 0-100 cm toprak derinliğindeki bor’un % 70’inin  yıkanabilmesi içinde Şekil 3.2‘den de görüleceği gibi 8.2 kat’ı yıkama suyu verilmelidir.

Islah maddesi uygulanan parsellerde ıslahın kuramsal olarak üst sınırı kabul edilen % 15  DSY (ESP)  düzeyine 0-20 cm lik üst toprak katında ulaşılabilmesine karşın diğer katmanlarda bu hedefe ulaşılamamıştır.  Ancak başlangıca göre % 50 ve daha fazla oranlarda değişebilir sodyum giderilmesi sağlanmıştır.

Ayrıca ,tanık parsel de sadece 240 cm yıkama suyu uygulaması ile 100 cm lik toprak derinliğinde yaklaşık 4 ton/da jips’e eşdeğer bir ıslah gerçekleştirilken, bu miktar 2.5 ton/da jips uygulamasında 8 ton/da jips’e eşdeğerdir.

Şekil 3.4’deki eğrilerin incelenmesinden de görüleceği gibi deneme yeri topraklarının geçirgenlikleri oldukça düşüktür.  Bu durum ıslahın ilerlemesini engelleyen, ıslah süresinin uzamasına neden olan önemli bir kısıtlayıcı unsurdur.  Uygulanan ıslah maddesi ve yıkamalar toprak geçirgenliğini artırmış ise de bu düzey yeterli değildir.

4. 2 Öneriler

Yöredeki sorunlu alanların iyileştirilebilmesi için  önerebilecek uygulamalar  aşağıdaki gibi  sıralanabilir :

-Periyodik derin toprak işleme -4-7 ton/da çiftlik gübresi -0-90 cm toprak derinliğinin jips içeriği düşük ise,kimyasal ıslah maddesi uygulaması -Bitkili ve bitkisiz şartlarda yıkama -3-3.5 m.derinliğe kadar toplayıcı drenler -Islah yıkamaları sırasında geçici-sığ-açık dren sistemi -Kapalı ve açık drenaj -Riper çekilerek toprak altı gevşetilmesi

Geçirgenliği oldukça düşük olan bu tip topraklarda,  gerek yıkama zorlukları , gerekse ıslah ekonomisi düşünülerek ,  değişebilir sodyumun daha alt düzeylere düşürülmesine çalışmak yerine, bu tip arazilerde; erişilen sodyum düzeylerine toleranslı  bitkilere, örneğin yem bitkileri (yonca-tırfıl vb.) , buğday, arpa, şeker pancarı  vb.  yetiştiriciliğine yönelmek daha uygun olacaktır.  Özellikle bor’un kritik düzeyleride dikkate alınarak meyvecilikten kaçınmak gereklidir.

4.3 Uygulamacı için örnek çözüm

Islahı düşünülen bir arazinin bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri aşağıda verilmiştir. Gerekli ıslah maddesi ve yıkama suyu miktarları ne olmalıdır?

Toprak derinliği Tuzluluk   Bor   K.D.K. DSY    Hacim Ağırlığı        (cm)           (mmhos/cm) (ppm)  (me/100 g)           (gr/cm3)         0-20           5.751  3.90    26.53 45.10  1.20       20-40           4.433  9.69    29.58 85.10  1.23       40-60           7.881  2.66    16.33 57.10  1.21       60-80           8.512  4.84    20.41 75.80  1.24     80-100           5.190           11.05    29.59 90.80  1.19
 

Bölge için araştırma ile bulunan tuz ve bor yıkama denklemleri sırasiyle şöyledir;

Tuz yıkama denklemi: Dys/Dt=23.355e -0.0361(C/Cox100)

Bor yıkama denklemi: Dys/Dt=17.142e -0.0242(B/Box100)

Hedeflenen tuz değeri C=4 mmhos/cm, Bor değeri B=2 ppm’dir.Co ve Bo değerleri ise yukardaki Tablo değerleri olup başlangıç değerleridir. Tablo verileri formüllerde yerine konularak tuz ve bor için gerekli yıkama suyu miktarları bulunur.

Dt Co     C/Cox100 Dys/Dt       Dys/DtxDt (cm) (mmhos/cm) 20 5.751      69.55  1.90    38.00 cm 40 5.751+4.433/2=5.092    78.55  1.37    54.80 cm 60 5.751+4.433+7.881/3=6.022   66.43  2.12  172.20 cm 80 5.751+4.433+7.881+8.512/4=6.644  60.20  2.66 212.80 cm 100 5.751+4.433+7.881+8.512+5.190/5=6.353 62.96  2.41 241cm

Bulguları yorumlamak gerekirse 100 cm toprak derinliğindeki tuzluluğu giderebilmek için 241 cm yıkama suyu gerekmektedir. Aynı hesaplamalar bor yıkamaları için yapılırsa; Dt Bo     B/Box100 Dys/dt  Dys/DtxDt (cm) (ppm) 20 3.90     51.28  4.78  95.60 cm 40 3.90+9.69/2=6.795   29.43  8.24  329.60 cm 60 3.90+9.69+2.66/3=5.417  36.92  6.84  410.40 cm 80 3.90+9.69+2.66+4.84/4=5.273 37.93  6.67  533.60 cm 100 3.90+9.69+2.66+4.84+11.05/5=6.428 31.11 7.90  790.00 cm

Bulguları yorumlamak gerekirse, 100 cm toprak derinliğindeki bor’luluğu giderebilmek için 790 cm yıkama suyu uygulamak gerekir.

Sodyumluğun giderilmesi:

Literatür bilgileri ışığında DSY’nin 10’un altına düşürülmesi önerilmektedir. Ancak araştırmada, hedeflenen bu değere ulaşılamamıştır. Değerlendirmeler çoğu tarla bitkileri tarımının yapılabileceği DYS’nin 30 olduğu düzey için yapılmıştır.

Jips gereksinim denklemi ile; deneme yeri toprağının katmalar itibari ile jips gereksinimleri hesaplanarak eklenik jips değerleri bulunur. Bu değerler ile Şekil 3.3.’deki kalibrasyon eğrilerinden yararlanılarak uygulanması gerekli jips değerleri bılunur.

JG=(860x10-6) (AtxDtxA) (Dsyb-Dsys/100) (K.D.K.)

JG=Jips gereksinimi (Ton/dekar), At=Hacim ağırlığı (gr/cm3), Dt=Toprak derinliği (cm), A= Alan (m2), Dsyb=Başlangıçtaki değişebilir sodyum yüzdesi , Dsys=Hedeflenen değişebilir sodyum yüzdesi, K.D.K.=Katyon değişim kapasitesi (me/100 g)

Eklenik Değerler Toprak JG  Toprak  JG  Kalibrasyon Eğrisinden Derinliği   Derinliği    jips miktarı (cm)            (Ton/da) (cm)  (Ton/da)  (Ton/da) 0-20  0.827  0-20  0.827   0.000 20-40  3.448  0-40  4.275   1.910 40-60  0.921  0-60  5.196   2.940 60-80  1.994  0-80  7.190   2.940 80-100 3.682  0-100  10.827        -

Bu değerlendirmelerden ise, 0-80 cm toprak katmanındaki DSY’ni 30’un altına düşürmek için 2.940 Ton/dekar ıslah maddesi uygulaması ile araziden jips gereksinim denklemi ile bulunan 7.190 Ton/dekar jips’e eşdeğer bir ıslah sağlanacağı görülür. Diğer bir söylemle arazide mevcut doğal jips 4.250 Ton/dekar’lık bir jips tasarrufu sağlıyor demektir.
 

5.KAYNAKLAR

BAHÇECİ,İ. 1984 a. Aksaray ovası tuzlu sodyumlu ve borlu topraklarının ıslahı için gerekli yıkama suyu ve ıslah maddesi miktarı ile ıslah süresi. Köy Hizmetleri Arş. Ens. yayını, 97/79, Konya. BAHÇECİ,İ. 1984 b. Konya-Ereğli ovası tuzlu, sodyumlu ve borlu topraklarının ıslahı için gerekli yıkama suyu ve ıslah maddesi miktarı ile ıslah süresi. Köy Hizmetleri Konya Arş.Ens. yayını, 115/89, Konya. BEYCE, Ö. 1977. Türkiye’nin bazı sulama devolopman alanlarındaki tuzlu ve sodyumlu topraklarında yıkama suyu ve  slah  maddesi  miktarının  saptanması  üzerine bir araştırma. Köy Hizmetleri Ankara  Arş.Ens. yayını, 44/25, Ankara. ÇİVRİL İLÇE TARIM MÜDÜRLÜĞÜ, 1993. İlçe Tarım Müdürlüğü iklim kayıtları. Çivril-Denizli. DSİ, 1969.  Yukarı Menderes projesi Çivril-Baklan ovaları planlama drenaj raporu. DSİ  Genel  Müdürlüğü  I zmir   Bölge  Müdürlüğü  Etüd  Raporu  No  :  17-2-17, Proje No : 0701 İzmir. DSİ, 1993. DSİ 21.Bölge Müdürlüğü  iklim kayıtları  (arşiv belgesi).  Aydın . Mavi,A. 1981. Bafra ovasındaki tuzlu toprakların ıslahı için gerekli yıkama suyu miktarı ve yıkama süresi. Köy Hizmetleri Samsun Arş.Ens. yayını, 11/9,Samsun. Özden,D.M. ve ÖREN,E. 1986. Iğdır ovası tuzlu, sodyumlu ve borlu topraklarının ıslahı için gerekli jips ihtiyacı, yıkama suyu miktarı ve yıkama süresinin saptanması. Köy Hizmetleri Erzurum Arş.Ens. yayını,12/9, Erzurum. RİCHARDS, L.A.  1954. Diagnosis  and improvement of saline and alkali soils. U.S.Dep. of Agr., Handbook 60, USA. SAATÇILAR.H.M. 1989. Salihli ve Söke ovalarında Bandırma Gübre Sanayii atığı jipsli materyalin çorak toprakların ıslahında kullanılma olanakları. Köy Hizmetleri Menemen Arş.Ens.yayını, 152/96,Menemen. SAATÇILAR.H.M. 1991. Denizli-Sarayköy ovasında doğal jips içeren tuzlu, sodyumlu toprakların ıslahı için gerekli yıkama suyu miktarı ve yıkama süresi. Köy Hizmetleri Menemen Arş.Ens. yayını, 175/116,Menemen. SÖNMEZ.B. 1990. Aşağı Kızılırmak havzası tuzlu-sodyumlu topraklarının ıslahı için gerekli ıslah maddesi ve yıkama suyu miktarı ile yıkama süresi. Toprak ve Gübre Arş.Ens. yayını,158/87, Ankara. YARPUZLU,A. ve DOĞAN,D. 1986. Aşağı Seyhan ovası tuzlu-sodyumlu topraklarının ıslahı için gerekli jips, yıkama suyu miktarı ve yıkama süresi.Köy Hizmetleri Tarsus Arş.Ens.yayını,116/66,Tarsus. YILDIRIM,B. 1980. Afyon ovası tuzlu-sodyumlu ve borlu topraklarının ıslahı için gerekli jips ve yıkama suyu miktarı ile yıkama süresi. Köy Hizmetleri Eskişehir Arş.Ens. yayını,166/125, Eskişehir. YILMAZ,T. 1980. Konya ovası tuzlu ve borlu alivüyal topraklarının ıslahı için gerekli yıkamasuyu miktarı ve yıkama süresinin saptanması. Köy Hizmetleri Konya Arş.Ens. yayını,63/49,Konya. YURTSEVER, N.  1984  Deneysel istatistik Metotlar. Toprak ve Gübre Arş.Ens.yayını No: 121/56 Ankara.